Co to jest budżet obywatelski (partycypacyjny)?

Partycypacja to inaczej współuczestniczenie. Dzięki budżetowi partycypacyjnemu mieszkańcy gminy, dzielnicy, wsi lub osiedla mogą uczestniczyć w projektowaniu loklanych wydatków . Władze oddają pewną część budżetu do dyspozycji mieszkańcom, którzy sami decydują, na co przeznaczyć pieniądze. Robią to poprzez:

• uczestniczenie w określaniu najpilniejszych wydatków,
• składanie własnych propozycji,
• większą rolę w kontroli wydatków publicznych.

W odróżnieniu od konsultacji społecznych, w wypadku budżetu partycypacyjnego decyzje podjęte przez mieszkańców są wiążące. Jest wiele różnych modeli takiego tworzenia budżetu. W każdym z nich zakres bezpośredniego wpływu mieszkańców jest różny. Jednak najważniejsze to umożliwienie mieszkańcom zabrania głosu.

Dlaczego budżet partycypacyjny?

Budżet partycypacyjny pozwala bardziej efektywnie gospodarować pieniędzmi. Jest tak ponieważ:

• ułatwia identyfikację najistotniejszych potrzeb największej części mieszkańców,
• pozwala skutecznie odpowiadać na oczekiwania
• wspomaga integrację społeczności lokalnej,
• wspiera wspólnotę samorządową podnosi poziom społecznego zaufania do lokalnych władz.

Budżet partycypacyjny oznacza większą przejrzystości działań samorządu terytorialnego i włączanie obywateli w proces sprawowania władzy w samorządach.

Jak to działa w Polsce?

Próby wprowadzenia budżetu partycypacyjnego podejmowane były już w wielu jednostkach samorządu terytorialnego w  Polsce, m.in.  w miastach dużych, jak Poznań, średniej wielkości, jak Płock i w mniejszych miejscowościach takich jak Karpacz.  Organizacje pozarządowe realizowały też pojedyncze projekty i jednorazowe programy pilotażowe. Nie onacza to jedak, że budżet partycypacyjny jest w Polsce powszechnie stosowany. Jednym z miast korzystających z tej metody jest Sopot, którego doświadczenia mogą być drogowskazem dla innych. Do wprowadzenia takiego modelu na szerszą skalę przygotowują się również inne miasta, także te największe, m.in. Łódź.

Budżet partycypacyjny a polskie prawo

Wprowadzenie budżetu partycypacyjnego jest zgodne z obowiązującym w Polsce prawem. Mieści się w jego ramach jako „umowa społeczna” zawierana między mieszkańcami i radnymi, może być więc legalnie wprowadzany w gminach, dzielnicach i innych jednostkach samorządu. Wykazując odrobinę dobrej woli, radni mogą określić kwotę wydzieloną z ogólnego budżetu takiej jednostki, która zostanie przeznaczona zgodnie z wolą mieszkańców wyrażoną w otwartym głosowaniu. Procedura podejmowania decyzji może być elastycznie dostosowana do lokalnych warunków, tak aby mogła wyłonić te propozycje mieszkańców, które mają największe poparcie społeczne i mogą zostać wpisane do budżetu.

Budżet partycypacyjny nie jest jednak narzędziem prostym do wykorzystania. Na podstawie doświadczeń międzynarodowych oraz kilku przykładów polskich miast można wskazać następujące bariery w realizacji projektu:

• Konieczność zapewnienia powszechnego udziału społeczności lokalnej lub regionalnej – właściwa realizacja budżetu partycypacyjnego musi być oparta na uwzględnieniu głosu wszystkich grup społecznych zainteresowanych projektem. Nie można doprowadzić do wykluczenia jakiejś grupy społecznej, bądź zdominowania debaty publicznej przez jedną lub kilka grup społecznych;
• Realizacja budżetu partycypacyjnego wymaga zaangażowania lokalnych polityków, urzędników samorządowych oraz społeczności lokalnej/ regionalnej. Różne perspektywy oceny, odmienny poziom wiedzy na temat możliwości finansowych JST wymagają umiejętności negocjacyjnego, a także dobrej woli po każdej ze stron;
• Obawa polityków przed utratą wpływu na kształt budżetu – wynika ona z przekonania, że radni tracą monopol na podejmowanie decyzji na temat budżetu JST. Należy jednak pamiętać, że jednym z obowiązków radnego jest stałe utrzymywanie kontaktu ze społecznością lokalną/ regionalną, którą reprezentuje. W związku z tym nie należy postrzegać roli radnego wyłącznie jako osoby podejmującej decyzję, ale także jako moderatora lokalnej debaty na temat priorytetów danej JST;
• Konieczność przygotowania planu uchwalania budżetu JST z większym wyprzedzeniem niż robiono to w przypadku „tradycyjnego” budżetu. A zatem konieczne jest przygotowanie materiałów informacyjnych dla mieszkańców, przeprowadzenie konsultacji społecznych, a następnie wyborów na podstawie których podejmowania jest decyzja odnośnie wydatków;
• Rosnące oczekiwania społeczności lokalnej, które mogą być trudne do zrealizowania na poziomie władz lokalnych.

Na podstawie międzynarodowych doświadczeń związanych z funkcjonowaniem budżetu partycypacyjnego można wskazać pewien standard jego funkcjonowania. Jego zastosowanie umożliwia osiągnięcie korzyści, o których była mowa powyżej oraz uniknięcie barier, które naturalnie pojawiają się przy przygotowywaniu projektu.

Standard realizacji budżetu obywatelskiego jest następujący:

• Wybór inwestycji przygotowywanych do realizacji w ramach budżetu powinien dotyczyć poziomu maksymalnie bliskiego mieszkańcom (np. dzielnicy);
• Proces przygotowania budżetu partycypacyjnego powinien być szczegółowo zaplanowany i rozpoczynać się z odpowiednim wyprzedzeniem, aby nie działać pod presją czasu;
• Należy zadbać o reprezentatywną grupę lokalnej w procesie przygotowywania budżetu obywatelskiego;
• Konieczne jest systematycznie monitorowanie reprezentatywności grup w ramach JST zaangażowanych w realizację budżetu obywatelskiego. Jeśli pojawi się nadreprezentacja jakiejś z grup, bądź niedoreprezentowanie należy zadbać o jej przywrócenie;
• Konieczne jest uwzględnienie części merytorycznej w ramach przygotowywania budżetu, tak, aby dostarczyć osobą, które będą brały udział w podejmowaniu decyzji optymalnie dużo wiedzy na temat realiów finansowych JST;
• Radni oraz urzędnicy powinni uczestniczyć od samego początku w procesie przygotowywania budżetu obywatelskiego rozpoczynać od przygotowywania planu pracy;
• Sukces projektu w dużej mierze zależy od zaangażowania radnych, dlatego ważne jest ich osobiste zaangażowanie jako moderatorów debaty w ramach dzielnic, czy osiedli;
• Każda decyzja dotycząca przygotowywania budżetu obywatelskiego zostaje upubliczniona razem z jej uzasadnieniem. W szczególności uzasadnienie jest konieczne, jeśli nastąpi zmiana wcześniej podjętych ustaleń. Przejrzystość decyzyjna jest podstawowym warunkiem zaufania i współpracy w ramach projektu;
• W przygotowywanych materiałach przeznaczonych dla mieszkańców należy zadbać o przystępny język i unikać sformułować specjalistycznych, które mogą spowodować trudności w zrozumieniu problemu;
• Należy upublicznić skład zespołu, który zajmuje się przygotowywaniem budżetu obywatelskiego, podział zadań oraz dane kontaktowe do tych osób, tak, aby zainteresowani mogli na bieżąco przekazywać swoje uwagi/ sugestie na temat projektu;
• Wszelkie spory, bądź rozbieżności związane z ustaleniem realizowanych inwestycji/ priorytetów powinny być upublicznione;
• Należy od samego początku określi czas jaki jest przewidziany na podjęcie decyzji oraz zasoby jakie będą wykorzystane w celu przygotowania projektu budżetu;
• Od samego początku pracy nad budżetem obywatelskim należy pracować nad ewaluacją projektu w celu dokonania podsumowania na zakończenie oraz wykorzystanie wniosku w kolejnych edycjach;

Na podstawie powyższych informacji można wskazać kilka ważnych elementów, które są niezbędna dla osiągnięcia sukcesu przy realizacji budżetu obywatelskiego. Są to:

• Zaangażowanie społeczności lokalnej – poświęcenie czasu, wymiana pomysłów, chęć współpracy są kluczowe dla sukcesu projektu;
• Przywództwo – czyli podjęcie działań zarówno przez przedstawicieli JST, ale także radnych, których udział, jako moderatorów oraz informatorów w procesie przygotowywania budżetu jest niezbędne;
• Zaplanowanie działań przygotowawczych;
• Komunikacja między wszystkimi podmiotami, które są zaangażowane w projekt. W związku z dużą ilością podmiotów, zróżnicowanym poziomem ich wiedzy oraz aspiracji jest to szczególnie istotny element, którego funkcjonowanie może mieć decydujące znaczenie dla osiągnięcia ostatecznego sukcesu;
• Powołanie zespołu, który będzie koordynował prace nad przygotowaniem budżetu obywatelskiego.

Zachęcamy do nadsyłania informacji o budżecie partycypacyjnym przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego, organizacje pozarządowe oraz mieszkańców. Zależy nam, aby na naszej stronie znalazły się przykłady zrealizowanych już projektów, które stanowić będą cenną informację dla tych, którzy przygotowują się do wdrożenia tej formy uchwalania budżetu.

Źródło: https://mac.gov.pl/budzet-partycypacyjny